1. Bureaustudie

Vervoer, Voorzieningen, Barrières en kansen

Meerdere onderzoeken brengen indicatoren van mobiliteitsvoorzieningen in kaart en relateren deze aan de afstand en/of reistijd naar voorzieningen. Het onderzoek van het PBL naar de bereikbaarheidsindicatoren voor stedelijke en landelijke gebieden vormde de aanleiding voor deze verkenning [1]. Uit het onderzoek bleek dat mensen in landelijke gebieden aanzienlijk minder bereikbaar zijn, vooral wanneer ze afhankelijk zijn van openbaar vervoer en de fiets. De auteurs pleiten daarom voor de ontwikkeling van bereikbaarheidsindicatoren die inzicht geven in de ontplooiingsmogelijkheden van mensen.

In een uitgebreid literatuuronderzoek van het KiM [2] zijn bereikbaarheidsaspecten geïdentificeerd rondom mobiliteitsarmoede. In dit onderzoek wordt mobiliteitsarmoede gezien als een domein-overstijgend concept. In een conceptueel raamwerk wordt mobiliteitsarmoede gerelateerd aan (gepercipieerde) gebrekkige vervoersmogelijkheden, (in)competenties en sociale achterstand. Zo kan landgebruik zorgen voor een beperking van activiteiten in de nabijheid. Ook financiële barrières worden aangehaald in studies, waaronder de recente onderzoeken van TNO naar energiearmoede door hoge brandstofprijzen [3] en KiM [4]. De mate waarin iemand bereikbaarheidsbeperkingen ervaart wordt dus niet alleen bepaald door de kwaliteit van het vervoersnetwerk. Zo blijkt uit een studie dat ongeveer 20% van de bevolking in Den Haag en Rotterdam bereikbaarheidsproblemen ervaart, ondanks het uitgebreide vervoersaanbod. Dit probleem wordt deels veroorzaakt door hoge OV-kosten en onveiligheid [5].

Risicogroepen

Meerdere onderzoeken hebben risicogroepen geïdentificeerd voor een verminderde bereikbaarheid [2,6]. Deze risico’s zijn gebaseerd op persoonlijke factoren, middelen, mogelijkheden en vaardigheden. Ook culturele barrières, zoals fietsen in de regen, kunnen de bereikbaarheid beperken. In de literatuur worden op hoofdlijnen de volgende doelgroepen geformuleerd.

mensen met een laag inkomen
werkzoekenden werklozen
ouderen (met name vrouwen)
mensen met een migratieachtergrond
niet-rijbewijsbezitters
mensen met een functiebeperking
bewoners van rurale gebieden
één-ouder gezinnen
Laaggeletterden/digibeten

Omgaan met bereikbaarheidsproblemen

Over de manier waarop risicogroepen omgaan met bereikbaarheidsproblemen is steeds meer bekend. Deze onderzoeken [7] naar de ‘copingmechanismen’ van mensen laten zien dat wanneer mensen barrières ervaren in hun reis, dit niet altijd betekent dat een activiteit wordt vermeden. Het onderzoek van het KiM concludeert dat mensen met bereikbaarheidsproblemen vaak manieren vinden om toch op hun bestemming te komen, zij het soms met veel moeite. Door de beperkte reisopties hebben zij wel minder keuze in activiteiten en bestemmingen en zijn ze kwetsbaar voor veranderingen. Verschillende mechanismen om hiermee om te gaan zijn:

Door middel van hulp van familie, vrienden en officiële instanties.
Digitaal alternatief (thuiswerken).
Aanpassen naar omstandigheden: anders plannen, incasseren, zwartrijden, etc. (“roeien met de riemen die je hebt”).
Aanpassen verplaatsingswens. Het naar beneden bijstellen van behoeften.

Verzachten mobiliteitsarmoede

Verschillende studies benadrukken de mogelijkheden om de bereikbaarheid met de fiets en e-bike te verbeteren [8, 9]. Een kwalitatieve verkenning naar fietsinitiatieven in Brabant liet zien dat goed opgezette projecten kunnen bijdragen aan het verminderen van mobiliteitsarmoede. Onderzoek naar de mobiliteitskansen in de regio Assen wees uit dat fiets- en OV-bereikbaarheid cruciaal zijn voor het mobiel houden van kwetsbare groepen. Het handelingsperspectief adviseerde daar om goedkoper OV aan te bieden.

Daarnaast kan het slim implementeren van digitale diensten, en deze toegankelijk maken voor mensen met minder digitale vaardigheden, helpen om het mobiliteitssysteem inclusief te houden. Uit verschillende onderzoeken blijkt bijvoorbeeld dat het plannen van een OV-reis voor sommige mensen een barrière vormt. De introductie van deelmobiliteit als dienst om de bereikbaarheid te vergroten wordt ook steeds vaker genoemd. Echter, er is nog weinig inzicht in de daadwerkelijke potentie en haalbaarheid, vooral in kleinere gemeenschappen [5, 6].

Er zijn dus diverse oplossingsrichtingen, maar het is belangrijk om deze te richten op de doelgroepen die de mobiliteitsproblemen ervaren.

1 PBL (2022) Toegang voor iedereen
2 KiM (2018) Mobiliteitsarmoede: vaag begrip of concreet probleem?
3 TNO (2024) De energietransitie en het risico op vervoersarmoede
4 KiM (2024) Betaalbare Mobiliteit?
5 Van der Bijl en Van der Kamp (2018) Vervoersarmoede in de grote stad ontrafelen
6 DIGNITY (2022) – Literature review Effects of digitalization in mobility in society
7 KiM (2023) Beperkte bereikbaar - Een kwalitatieve studie naar bereikbaarheidsarmoede
8 PNB & Mobycon (2019) Mobiliteitsarmoede verzachten door fietsgebruik
9 50 tinten groen (2024), een nieuwe kijk